Refleksje o starości

Z okazji obchodzonych Dni Seniora (20.10 – Europejski Dzień Seniora, 14.11 – Światowy Dzień Seniora) warto zastanowić się nad zjawiskiem starości. Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia specyficznych problemów związanych z procesem starzenia się, których poznanie ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia potrzeb i oczekiwań ludzi w podeszłym wieku.

Pamięci Profesora Brunona Synaka

Wybierając tematykę starości, uzasadnione jest przywołanie osoby Profesora Brunona Synaka. Brunon Synak (ur. 23.10.1943 r., zm. 18.12.2013 r.) był wybitnym naukowcem i działaczem społecznym. W jego pracy naukowej można wyróżnić dwa główne obszary zainteresowań: gerontologię społeczną oraz problemy tożsamości kaszubskiej. Był wieloletnim prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz przewodniczącym sejmiku pomorskiego. Pod kierunkiem Profesora przeprowadzono wiele badań nad polską starością. Mocno doświadczony w ostatnich latach swojego życia cierpieniem, najlepiej rozumiał, co dzieje się ze starym i chorym człowiekiem. Swoje przeżycia z tego okresu opisał w książce „Bezsens i sens choroby nieodwracalnej”.

Starość indywidualna

Starość stanowi fazę kończącą dynamiczny proces starzenia się. Wprawdzie dzięki medycynie wydłuża się życie, ale jest to niekoniecznie życie w zdrowiu. Jakość życia w okresie starości wyznacza wiele czynników, pośród których ważne miejsce przypisuje się zdrowiu. Czynniki subiektywne to przede wszystkim indywidualne wyobrażenie sensu swego życia, system wartości czy kontekst społeczny. Czynniki obiektywne natomiast to np. dochód na głowę, warunki mieszkaniowe, stan zdrowia.

Do dobrego starzenia się najczęściej zalicza się brak chorób oraz zachowaną sprawność fizyczną i umysłową. Szacuje się, że tylko około 10% populacji starych ludzi nie starzeje się patologicznie i umiera „ze starości”, śmiercią naturalną. Proces starzenia się powoduje, że u starców najczęściej pojawia się kilka schorzeń jednocześnie. Do najczęstszych należą choroby układu krążenia, choroby zwyrodnieniowe kości i stawów, choroby nowotworowe. Wzrasta też częstość zaburzeń psychicznych i o charakterze otępiennym.

Starszy człowiek powinien być pod opieką geriatry, gdyż wymaga zupełnie innego podejścia, przebieg wielu chorób w starszym wieku jest odmienny. Ludzie starzy często czują samotność, brak życzliwości i wsparcia. Utrata zdolności do samodzielnej egzystencji wymaga zorganizowanej opieki, tym bardziej że w starszych grupach wiekowych zwiększa się udział osób samotnie żyjących.

Starość społeczna

Starzenie się społeczeństwa polskiego jest faktem. Wzrasta przeciętna długość życia i rodzi się coraz mniej dzieci. Starość demograficzna stała się istotną kwestią społeczną. Nic więc dziwnego, że o starości mówią politycy w kontekście tworzącej się polityki senioralnej. Media przedstawiają mniej lub bardziej przychylny obraz polskiej starości. Różne aspekty starości to problemy będące immanentną częścią procesu starzenia (zaburzenia zdrowotne, zależność od opieki itd.), poprzez postawy wobec seniorów i realizację ich praw, po politykę społeczną i zdrowotną, która powinna rozwiązywać trudności doświadczane przez najstarszych członków społeczeństwa.

Istnieje uzasadniona potrzeba ochrony praw osób starszych nie tylko przez gwarancję godności i równości, ale przez wprowadzenie powszechnego obowiązku otaczania ludzi starszych szacunkiem. Zadaniem każdego państwa powinno być podjęcie efektywnych środków w celu zapobieżenia wieloczynnikowej dyskryminacji osób starszych. Prawo powinno zapewniać osobom starszym zachowanie autonomii.

W Polsce seniorzy przeznaczają na rzecz rodziny najwięcej czasu wśród krajów europejskich. Przy tym wartość pracy wykonywanej przez dziadków, polegającej na opiece nad wnukami, ma szczególne znaczenie. Na taki poziom zaangażowania wpływają trwalsze więzi rodzinne z jednej strony, a z drugiej strony wycofanie się państwa po okresie transformacji z zapewniania opieki nad dzieckiem.

Doprowadziło to do powstania instytucjonalnej luki, którą w znacznym zakresie wypełniają dziadkowie. Dzięki temu podtrzymują więzi międzypokoleniowe oraz kultywują tradycje rodzinne i patriotyczne. Emeryci są doceniani także ze względu na pomoc finansową, jaką świadczą członkom swoich rodzin. W istniejących enklawach biedy z rent i emerytur seniorów korzystają całe rodziny dotknięte wykluczeniem.

Opieka rodzinna

Wydłużanie się życia ludzkiego prowadzi do wzrostu zjawiska niepełnosprawności w społeczeństwie. Starzenie się ludności wymaga organizacji wspomagania seniorów. Nadal jednak dominuje ujęcie procesu starzenia się społeczeństwa w kategoriach zagrożenia: dla systemu zabezpieczenia społecznego, zwłaszcza emerytalnego, systemu opieki zdrowotnej, konkurencyjności gospodarki, zmniejszenia mobilności i elastyczności zasobów pracy, rosnących wydatków na opiekę medyczną i usługi socjalne. Wzrost liczby osób starszych postrzegany jest głównie w kategoriach narastającego obciążenia, a nie potencjalnych zasobów.

W naszym kraju opieka nad osobami starszymi sprawowana jest głównie w rodzinie, która postrzegana jest jako najkorzystniejsze środowisko życia dla każdego człowieka, również starego. Podjęcie opieki nad starym, schorowanym rodzicem zależy od sytuacji bytowej rodziny, warunków materialnych, mieszkaniowych czy też więzi panujących w rodzinie, motywacji do opieki, stopnia akceptacji roli opiekuna oraz wiedzy i umiejętności potrzebnych do wypełniania zadań związanych z opieką. Głównym motywem opieki nad starszym rodzicem staje się dług wdzięczności. Drugim motywem jest motyw finansowy.

Rodzina powinna otaczać opieką swych najstarszych członków oraz okazywać im czułą troskę. Rodzina potrzebuje jednak odpowiedniego wsparcia: pomocy ekonomicznej, socjalne i lekarskiej, stosownej polityki mieszkaniowej oraz gwarancji emerytur i ubezpieczeń. Rodziny wykazują gotowość do opieki nad starszymi członkami, jednak brakuje efektywnych, a także adekwatnych, rozwiązań systemowych.

Sytuacja opiekuna osoby starszej w naszym społeczeństwie jest bardzo trudna. Opiekunowie potrzebują wsparcia. Potrzeby w tym zakresie są ogromne. Dbanie o jakość życia starszego człowieka wymaga przede wszystkim zadbania o jakość życia tych, którzy sprawują nad nim opiekę. Opiekunowie potrzebują wszechstronnego wsparcia: prawnego, finansowego, technicznego, emocjonalnego i mediacyjnego.

Jeśli chodzi o obciążenie opiekunów, to biorąc pod uwagę wszystkie ich obowiązki – opiekę nad seniorem, a często również własnymi dziećmi lub wnukami, pracę zarobkową, czynności domowe (gotowanie, sprzątanie, zakupy) i inne – są oni po prostu przeciążeni. Jednak należy tutaj wskazać, iż opiekunowie nieformalni są w Polsce ignorowani przez system zabezpieczenia społecznego. Nie ma w naszym kraju odpowiednich rozwiązań, które pozwoliłyby pogodzić obowiązki w pracy zarobkowej z pełnieniem funkcji opiekuńczych wobec członka rodziny.